Za sve biljke neophodni su određeni intenzitet i kvalitet svetlosti i određena dužina dana. Najviše svetlosti potrebno je biljkama poreklom iz toplih, južnih regiona, kao što su paprika, lubenica, paradajz (minimalan intenzitet svetlosti je oko 5.000-6.000 luksa). Te vrste ne podnose zasenjivanje, a u zaštićenom prostoru mogu uspešno da se gaje samo u periodu s dosta svetlosti. Biljke kojima treba manje svetlosti (3.000-5.000 luksa) bolje podnose zasenjivanje i gust sklop. Mnoge od njih, kao što su mladi crni i beli luk, mogu uspešno da se gaje između biljaka na zasejanim mestima (500-1.000 luksa).

Za biljku je najznačajniji vidljivi deo spektra tzv. fotosintetska aktivna radijacija (FAR), pri kojoj se normalno odvija fotosinteza kao osnovni životni proces u biljci. Po potrebama za svetlošću ističu se paradajz, paprika, lubenica, dinja, krastavac, rotkvica, salata, kupus. Razlike su izražene i u zavisnosti od sorte. Visoka osvetljenost (60.000-70.000 luksa) je štetna. Veoma su nepovoljne nagle promene intenziteta osvetljenosti (zimi, oblačni dani).

Odnos biljke prema dužini dana određuje mogućnost gajenja povrća na različitim geografskim širinama, odnosno u određenom periodu godine. Biljke dugog dana (crni luk, salata, kupus) donose cvet, seme, plod (generativne organe) kada je dužina dana 14 i više časova, što je u našim uslovima od maja do polovine avgusta. Biljke kratkog dana cvetaju kada je dan kraći od četnaest časova. Takve su neke sorte paradajza, paprike, krastavaca, pasulja, plavog patlidžana.

Biljke koriste svetlost u zavisnosti od veličine i oblika vegetacionog prostora, pravca sadnje i broja biljaka po jedinici površine. Za združenu i raniju berbu bolji je gušći sklop (broj biljaka zavisi od visine i položaja listova), ali su jestivi biljni organi (koren, lukovica, plod) tada sitniji. Biljke sejane ili sađene u redove čiji je pravac sever-|ug imaju ujednačeniju osvetljenost u toku celog dana i daju veći prinos. Iz istih razloga najbolji je kvadratni oblik vegetacionog prostora, ali on je neracionalan za negu useva. Zato je pravougaoni oblik najčešći oblik vegetacionog prostora.

Većini povrtarskih vrsta koje se uzgajaju u zaštićenoj bašti za rast i razvoj treba dosta svetlosti. Pri nedostatku svetlosti, posebno kod heliofilnih vrsta, biljke kasnije cvetaju i obrazuju plodove.

Promene svetlosnih uslova u zaštićenom prostoru vezane su za trajanje obdanice, za jačinu i spektralni sastav svetlosti. Sve ove promene zavise od geografskog položaja mesta, klime, doba godine i dana, sastava vazduha, položaja terena i zaštićenog prostora, tipa, konstrukcije i građevinskog materijala od koga je izgrađen plastenik i sl.

Prirodni izvor svetlosti je sunce. Ukoliko je sunce više nad horizontom, veći je i procenat direktne svetlosti, ali to u mnogome zavisi od čistoće vazduha (čistiji vazduh, više direktne svetlosti), nadmorske visine i geografske širine.



Za optimalnu osvetljenost plastenika neophodno je da maksimalna količina sunčevih zraka pada pod uglom od 90°. Zbog toga je najoptimalniji polukružni oblik krova. Dugi sunčevi zraci koji padaju u plastenik rasejavaju se i reflektuju van objekta.

Za fotosintezu najznačajniji deo sunčevog spektra su zraci talasne dužine od 360-760 um, i oni čine oko 50% sunčeve insolacije. Na intenzitet osvetljenja posebno su osetljive heliofilne biljke – paradajz i paprika, kojima je za optimalne uslove rasta i razvoja neophodan intenzitet osvetljenja od 20.000-30.000 luksa, a za nominalni rast oko 15.000 luksa.

Pri određivanju termina proizvodnje treba polaziti i od činjenice da na primer na 44-45° severne geografske širine dnevni prosek intenziteta svetlosti u decembru iznosi oko 5.000 luksa, u januam oko 7.000, februaru 10.000, u martu 17.500 (od čega se pri prolasku kroz plastiku gubi 30- 50%). Zbog ovakvih uslova u toku zimskih meseci najčešće se gaje vrste manje osetljive na jačinu osvetljenja: salata, crni luk, krastavac, ili se vrši dopunsko osvetljavanje rasada heliofilnih vrsta.

Elektrifikacija plastenika i tunela ima velike prednosti kada je reč o regulisanju osvetljenosti. To omogućuje duži rad u objektu, daje mogućnost dopunskog osvetljavanja, ali i korišćenja komora za proizvodnju sejanaca za pikiranje (to značajno štedi energiju uz ekonomičnost korišćenja prostora).
Instaliranje električnog sistema treba da obavi stručnjak, jer će ne samo najbolje rešiti sistem osvetljenja, već će sprovesti i sve mere zaštite. Zaštita od mogućih strujnih udara je bitna jer se u objektima radi uz povećanu vlažnost.



Svetlosni uslovi u objektima sa plastikom

Na svetlosne uslove u leji najveći uticaj imaju čvrsti (drveni, betonski i sl.) delovi leje koji stvaraju senke. Okvir leje daje najveću senku, a njena veličina i položaj se menja u toku dana i uvek je ima na južnoj strani. Zato su biljke u ovom delu leje najčešće izdužene. Količina svetlosti u leji zavisi od orijentacije leje i ugla pod kojim sunčevi zraci padaju na prozore (što je ugao manji to je više svetlosti u leji). U lejama sa manje pregrada na prozoru veća je osvetljenost. U toku proizvodnje treba održavati čiste prozore, redovno skidati asure, a vreme proizvodnje podešavati prema biološkim potrebama vrste.


Svetlosni uslovi u tunelima iplastenicima zavise od svojstva folije. Najmanje vidljivog dela spektra propušta PE folija. Količina svetlosti koju propušta plastika najveća je oko podneva a manja ujutro i posle podne, a za 1-3,5 putaje veća sunčanih dana nego oblačnih. Ako je položaj plastenika po dužoj strani istok-zapad, onda je srednja dnevna osvetljenost u periodu mart-april veća nego ako je orijentisan u pravcu sever-jug.



Korišćenje dvoslojne plastike smanjuje količinu svetlosti u objektu (za 10%) zbog kondenzacije vodene pare između dve folije. Količina svetlosti u plasteniku zavisi i od konstrukcije elemenata nosača. Ukoliko su oni tanji, zaobljeni, sa većim međusobnim rastojanjem, to je manje zasenjena površina. Dnevna kolebanja zasenjenosti plastenika postaju neznačajna ako se koriste ploče hrapave površine ili folije sa difuznim svojstvima jer one daju difuzno svetlo koje ravnomemo osvetljava celu površinu.

Na svetlosne uslove utiču i agrotehničke mere u proizvodnji, ali i osobine biljaka (broj biljaka, položaj, broj i veličina listova).

Sa tehničko-tehnološkog i ekološkog stanovišta od posebnog je značaja smanjenje utroška energije za zagrevanje, odnosno optimalno korišćenje sunčeve insolacije. U odnosu na tehnologiju moguće je više šema organizacije razmeštaja biljaka u objektu i pri tome različito korišćenje FAR sunca.




Valentina Aleksić, dipl.ing. melioracija zemljišta i voda