Svrha zaštićenih prostora je privremena zaštita od mraza (produžuje se razdoblje uzgoja pojedine kulture), proizvodnja sadnog materijala (rasad povrća i cveća, ukorenjivanje reznica), proizvodnja povrća i ukrasnog bilja od setve ili sadnje do berbe.


Povrće se može uzgajati u jednostavnim zaštićenim prostorima domaće izrade, kao i u savremeno opremljenim objektima. Prednost imaju zaštićeni prostori opremljeni opremom za regulisanje mikroklime, u kojima su umanjeni nepovoljni spoljni uslovi. Glavna prednost primene visoke tehnologije u zaštićenim prostorima u različitim klimatskim regijama je osiguravanje dodatne sigurnosti i stabilnosti u proizvodnji.




Tipovi i namena zaštićenih prostora


NISKI TUNELI (visine 40 do 60 cm, širine 50 do 100 cm) sastoje se od lučno savijenih nosača preko kojih se postavlja folija ili agrotekstil. Lukovi se postavljaju na razmak 100 cm i ukopavaju u tlo 10 do 15 cm. Niski tuneli se najčešće koriste za proizvodnju sadnica golog korena i kao zaštita od kasnih prolećnih mrazeva kultura posađenih na otvorenom. Folija se sa severne strane ukopa u tlo, a s južne pričvršćuje na površinu tla. Time je omogućeno lako podizanje folije radi provetravanja u najtoplijem delu dana, kad spoljna temperatura dosegne maksimum za rast i razvoj uzgajane kulture. Za pridržavanje folije tokom provetravanja služi polipropilensko vezivo, dijagonalno napeto između lukova. Provetravanje završava 2 do 3 sata pre zalaska sunca kako bi se sačuvalo dovoljno toplote za zaštitu od nižih noćnih temperatura.










VISOKI TUNELI (visine 150 do 180 cm, širine 200 do 450 cm) imaju aluminijumske ili pocinkovane cevi ili profile kao lukove. Radi veće čvrstoće, lukovi postavljeni na razmak 150 cm, međusobno se povezuju pocinkovanom žicom ili spojnicama i cevima. Folija se napinje preko lukova i ukopava u tlo, a za provetravanje se koriste čeone stranice. Zbog male mogućnosti provetravanja (samo čeone stranice), visoki tuneli ne bi smeli biti duži od 25 m. Najbolje je ako se tuneli postave barem 14 dana pre setve ili sadnje kako bi se tlo zagrejalo. Tunel može zaštititi biljke do -3 °C. Kulture uzgajane u tunelu zaštićene su od nepovoljnih klimatskih prilika u početnoj fazi rasta, zbog čega se skraćuje vreme od setve ili sadnje do berbe. Takođe, tunel štiti uzgajanu kulturu od kasnih prolećnih mrazeva. Setvom ili sadnjom u tunel može se produžiti period berbe u jesen. Osim toga, kulture koje ne zahtevaju puno toplote prezimljavaju u tunelu, odnosno, mogu se uzgajati kao ozime. Ozime kulture se beru pre sadnje glavnih kultura u proleće.



PLASTENICI i STAKLENICI su stalni (stabilni) zaštićeni prostori, pokriveni polimernim materijalima u obliku filmova ili ploča, odnosno, staklom. Njihova konstrukcija je izgrađena od vruće pocinkovanih čeličnih cevi i aluminijumskih profila. U odnosu na ranije korištene materijale za izradu konstrukcije (drvo, beton) prednost čelične nosive konstrukcije je u uskim profilima čime je smanjeno zasenjivanje biljaka, lakše je održavanje, velika trajnost. Drvene nosive konstrukcije prikladne su za kućne vrtove jer ih je moguće samostalno izraditi, a još uvek se i mogu sresti u komercijalnoj upotrebi kod proizvođača. Glavni im je nedostatak laka lomljivost u slučaju obilnog snega i nemogućnost opremanja automatikom za grejanje i provetravanje. Plastenici bez grejanja ili s interventnim zagrejavanjem mogu se koristiti kada spoljna temperatura nije niža od -4 do -8 °C, što omogućava setvu i sadnju početkom marta (za manje osetljive vrste) i početkom aprila (za toploljubive vrste). U jesen se takvi objekti mogu koristiti do kraja novembra, odnosno, u njima je moguće uzgajati ozime kulture. Grejani plastenici i staklenici koriste se za zimsko-prolećnu proizvodnju toploljubivih vrsta i za proizvodnju sadnica koje se sade u negrejani zaštićeni prostor ili na otvoreno.




Izbor vrste povrća


Za ekonomično korišćenje zaštićenih prostora, izuzetno je značajna smena vrsta tokom cele godine, čime se osigurava visok godišnji prinos i rentabilnost proizvodnje. Izbor vrste povrća i vremena proizvodnje uslovljeni su rastom zaštićenog prostora (niski tunel, visoki tunel, plastenik) i načinom grejanja (interventno zagrejavani ili grejani plastenik) te klimatskim uslovima proizvodnog područja i mogućnosti prodaje. Klimatski uslovi, posebno svetlost i temperatura, određuju izbor vrste i vreme uzgoja. Zbog povoljnijih klimatskih uslova u mediteranskom području, korišćenje negrejanih zaštićenih prostora se produžuje za 15 do 30 dana u jesen, odnosno, počinje isto toliko ranije u proleće, u odnosu na kontinentalno područje. Istovremeno, raznolikost potreba tržišta za povrćem omogućuje proizvodnju kojom se optimalno koriste klimatski uslovi proizvodnog područja. Tako se povrće s manjim potrebama za svetlošću i toplotom uzgaja u jesenje-zimskom razdoblju, kada je najveći broj oblačnih dana, a vrste s većim potrebama uzgajaju se u prolećnom i letnje-jesenjem razdoblju.




Planiranje plodoreda prethodi izradi plana korišćenja plastenika


Za izradu plana korištenja zaštićenih prostora potrebno je voditi računa o plodoredu, koji predstavlja prostornu i vremensku izmenu uzgajanih kultura na određenoj površini. Između ponovljenog uzgoja na istoj površini trebalo bi proći barem tri godine. Takođe, treba izbegavati i uzgoj kultura iz iste porodice jedne za drugom. Zbog intenzivne proizvodnje (brze izmene kultura) u zaštićenom prostoru i zahteva tržišta ponekad je vrlo teško pridržavati se plodoreda. Česta je ponovljena setva ili sadnja iste kulture svake godine ili čak više puta tokom jedne godine. Nepridržavanje plodoreda dovodi do nakupljanja specifičnih bolesti i štetnika, jednostranog korišćenja hraniva a samim tim i do smanjenja količine i kvaliteta prinosa.




Malčiranje i prekrivanje useva


U zaštićenim prostorima se primenjuju još dva postupka u svrhu osiguravanja optimalnih uslova za rast i razvoj uzgajanih kultura. To su malčiranje tla i prekrivanje useva agrotekstilom. Malčiranje tla odnosno, pokrivanje polimernim (polietilenskim folijama ili filmovima debljine od 15 do 50 mikrometara) ili organskim materijalima (slama, seno, usitnjena kukuruzovina) je agrotehnička mera koja ima svrhu poboljšati uslove uzgoja i olakšati negu povrtarskih kultura tokom vegetacije. Primenom crnih, prozirnih (transparentnih) i poluprozirnih (fotoselektivnih) folija povećava se temperatura tla, što direktno utiče na brži rast biljaka, ranije dozrevanje plodova, povećanje prinosa, ali i kvaliteta plodova. Ove folije se primenjuju u zimskom i rano prolećnom uzgoju (salata, paprika, paradajz, krastavci, kupusnjače). Za kulture koje se uzgajaju tokom leta može se primeniti bela, odnosno, crnobela folija s belom stranom okrenutom prema gore kako bi se što više sunčevog zračenja reflektovalo i sprečilo podizanje temperature tla iznad optimuma. Malčiranjem tla smanjuje se gubitak vode iz tla, sprečava erozija tla i smanjuje ispiranje hraniva u dublje slojeve tla i podzemne vode. Pre postavljanja folije, tlo treba biti dobro pripremljeno i usitnjeno kako bi se ostvario što bolji kontakt između folije i tla, što doprinosi boljem zagrevanju tla.




Navodnjavanje i prihrana


Polaganje folije, ručno ili mašinski, obavlja se 7 do 10 dana pre planirane sadnje. Folija na površini tla treba biti napeta s blagim padom prema rubovima, koji se ukopaju u tlo. Pri postavljanju malča tlo treba biti optimalno vlažno, temperature iznad 10 °C. U kombinaciji s malčiranjem najčešće se primenjuje navodnjavanje kap po kap. Sistem za navodnjavanje kapanjem postavlja se ispod malča, a njime se može i prihranjivati. Ovim načinom se voda i hraniva dodaju u optimalnim količinama u blizinu korena biljaka. Direktno prekrivanje predstavlja postavljanje agrotekstila (vlaknastog materijala) preko useva, odmah iza setve ili sadnje ili kasnije u vegetaciji. Za razliku od malčiranja tla, gde materijal treba biti napet i što bolje prijanjati uz površinu tla, kod direktnog prekrivanja materijal se postavlja lagano na površinu tla ili useva jer ga usev tokom svog rasta podiže i nosi.



Direktno prekrivanje za skraćivanje vegetacije


Rubove je ipak potrebno ukopati ili učvrstiti, kako bi se sprečilo otkrivanje vetrom. Svrha direktnog prekrivanja je skraćivanje vegetacije za 7 do 15 dana zbog povećanja temperature ispod pokrova, te delimična zaštita od hladnoće. Agrotekstil se najčešće izrađuje od polipropilena i ima masu između 15 i 30 g/m2. Propušta između 65 i 90 % svetlosti, dok propusnost za vodu i vazduh iznosi od 10 do 20 %. Ispod agrotekstila su manja temperaturna kolebanja u odnosu na uzgoj bez pokrivanja, što ubrzava rast. Voda pri zalivanju kišenjem polako prolazi kroz mikropore na tkanini i ravnomerno vlaži biljke i tlo. Posle se tlo postepeno suši i ne stvara se pokorica. Zadržavanjem vode u mikroporama agrotekstila, pri padu temperature stvara se tanka ledena kora koja sprečava daljnje snižavanje temperature ispod tkanine. Otkrivanje se obavlja po toplom vremenu bez vetra.



Renata Dragović