Graditi kuću na drumu, kako to opisuje Jovan Cvijić definišući prostor na kom je nastajala Srbija, nije značilo samo stalni udar osvajača već kontinuirani uticaj različitih stilova, sintezu Istoka i Zapada, Severa i Juga. Taj proces je najočigledniji u umetnosti, a najzanimljiviji u arhitekturi. Pogotovu kada su u pitanju anonimni, narodni neimari koji svoje znanje ne stiču na prestižnim evropskim univerzitetima ili putujući po zemljama bogate graditeljske tradicije.

Vešte drvodelje i zidari, mahom seljaci, neopterećeni akademskim kanonima i istančanim ukusom školovanih naručilaca više klase, vekovima na balkanskoj raskrsnici stvaraju isprva seosku, a potom i gradsku kuću, konake, drvene crkve i vinske podrume, iskazujući sopstveni osećaj za prostor i lepo, kao trajni pečat etosa iz kog potiču.

Priča o narodnom graditeljstvu na tlu Srbije ima četiri osnovna načela na kojima postoji od časa kad je vešti ribolovac iz Lepenskog vira počeo da barata i danas zagonetnim sistemom brojeva na osnovu kojih će podići drevno naselje na obali Dunava. To su prostor, materijal, klima i graditelj. Prva streha ili sojenica možda nisu podignute s najjasnijom idejom o lepom, ali se sigurno težilo da budu funkcionalne, dovoljno tople zimi i dovoljno senovite leti. Nauka danas zna kako su izgledali stanište Lepenskog vira i kuće u neolitskoj Vinči, pletene od pruća i oblepljivane ilovačom i blatom.












Graditeljstvo kamenom i opekom doneće na ove prostore Rimljani, ali drvenu kuću, kao preteču autohtonog narodnog graditeljstva Srbije, grade Sloveni. Te slovenske „bedne kolibe razbacane daleko jedna od druge”, koje u VI veku opisuje dvorski istoričar Justinijana I, Prokopije iz Cezareje, leže u korenu jedne duge i neprekinute graditeljske geneze narodne seoske kuće na širem prostoru Balkana.



Od brvana i od drveta


Iako gradnja drvenih kuća ima dugu tradiciju kod Slovena i pre Velike seobe naroda, činjenica je da će se oni na tlu Srbije sresti sa izvorom najraznovrsnijeg kvalitetnog drveta. Tako dominikanac Burkard u XIV veku izveštava o beskrajnim šumama u Srbiji, a Alfons de Lamartin i Konstantin Jireček nekih petsto godina kasnije o pravom okeanu šuma i zemlji koja je cela jedna poludivlja šuma. Taj pejzaž obrastao gustom šumom dobrog drveta uslovio je da i seljačka kuća i srpski dvorovi tokom srednjeg veka budu zidani od ovog materijala. Vizantijski car Mavrikije u svojim „Strategikama” u VII veku kaže da su slovenske kuće od drveta, dok prva žena istoričar, vizantijska princeza Ana Komnina, u XII veku zapisuje kako Srbi grade drvene kule. Od drveta i kamena, nešto raskošniji od uobičajene seoske kuće, najverovatnije je bio i Nemanjin dvor u Toplici, a o tome kako diljem Srbije niču drvene crkve u XIII veku piše Teodosije u „Žitiju Svetog Save”. Arhiepiskop Danilo II kaže u svojim znamenitim „Životima kraljeva i arhiepiskopa srpskih” da je u utvrđenom gradu Magliču sagradio palatu od drveta.



Zlatiborska brvnara prepoznaje se po šindri na krovu na četiri vode, drvenom stambenom delu nad podrumom zidanim kamenom na kosini i narodnoj izreci „Kuće koliko te može pokriti, bašte koliko ti oko vidi.”





"Ova kraljevina ili nema nikakvih tvrdih mesta ni gradova ili ih ima veoma malo. Zgrade i dvorovi, kako kraljevski, tako i ostalih plemića, sagrađeni su od brvana (palis) i od drveta", beleže krstaški hroničari Burkard i Bertran de la Brokijer svoja zapažanja o srpskim kućama i palatama u XIV veku.

Iako se danas tek delimično može rekonstruisati izgled ovih zdanja, nema sumnje da su ona nastajala kao prošireni koncept seoske kuće. Izvesno je da su i vladarsku palatu, baš kao i onu običnu kuću, zidali domaći majstori.



Svaki seljak dunđer i zidar


Od najstarijih vremena u planinskim regijama Srbije, Bosne, Kosova i Crne Gore zidane su upravo drvene kuće, brvnare ili takozvane talpare. Gradnja kamenom je karakteristična za Hercegovinu i Dalmaciju, dok se opeka pojavljuje u Vojvodini. Građevinski materijal uslovljava podelu na dva tipa objekata – brvnaru u planinskim krajevima i bondruk u nizijama i predelima pitomije klime. Između ova dva osnovna tipa javljaju se takozvani savardak ili dubirog (koliba kupastog oblika od dugačkih debala) i slamnjača ili plijevnica (pletena kuća pokrivena slamom). Brvnara je najautentičniji tip objekta narodnog graditeljstva u Srba. Čak je i sam naziv potekao iz srpskog jezika i u izvornom obliku se nalazi u srednjovekovnim zapisima kakav je recimo onaj iz Nikoljca kod Bijelog Polja iz 1405. ili u Saskom rudarskom zakoniku iz XVI veka.

Brvnara je znak blagostanja u epohi turske okupacije. To je vreme kad se kuće grade daleko od putnih komunikacija i nikada od boljih materijala, zbog mogućih odmazdi paljenjem kako pojedinih imanja, tako i čitavih sela. Graditelji ovih kuća, kao i skromnih crkava-brvnara, najčešće dolaze sa susednih teritorija nekadašnjih srpskih zemalja u srednjem veku. Ili su to makedonski dunđeri Dibralije, Mijaci i Uljufi, ili čuveni Osaćani, vešti zidari iz istočne Bosne. Kao odlične majstore hronike pominju neimare iz sela Žlne kod Knjaževca, kao i graditelje iz Novog Pazara i okoline. Tu su i čuveni Crnotravci. Sve su to mahom srpski seljaci, samouki majstori koji u hodu savlađuju tehničke probleme i prenose svoje znanje na mlađe, uglavnom sinove i rođake. O njima Vuk Karadžić zapisuje da je „svaki seljak dunđer i zidar” te da „seljaci i po gradovima i po varošima najviše grade kuće i ostale zgrade”.

Masovna gradnja drvenih crkava i kuća u Srbiji nastaje nakon Drugog srpskog ustanka, početkom XIX veka. Pokajnica Vujice Vulićevića je najpoznatija, ali ne i jedina među crkvama-brvnarama iz epohe Miloša Obrenovića. Ovo je vreme neimara iz Osata, koji će utemeljiti takozvani „dinarski” tip srpske kuće iz koga će nastati sve ostale varijante seoske kuće na tlu Srbije u XIX veku. Poznata i kao osaćanka, ova tipična zgrada narodnog neimarstva sastoji se od kuće i sobe. Kuća je glavni deo objekta u kom se nalazi ognjište. Tu se okupljaju ukućani, to je prostor u kom se obeduje i obavljaju drugi poslovi vezani za kuću. Soba je namenjena za slave i posela, kao i boravak ukućana u zimskom periodu. Osaćanka ima strm krov pokriven šindrom i fino obrađene drvene grede koje se često ukrašavaju duborezom. Uvek je ukopana na kosini, tako da se u većini slučajeva ispod sobe nalazi podrum u funkciji ostave. Spoljni zid podruma je po pravilu obložen pritesanim, rustičnim kamenom.



Osaćani su bili majstori drvenih konstrukcija, vešti da povežu grede, stubove i krov s minimalnom upotrebom klinova i eksera. U planinskim regijama je najviše korišćena hrastovina i borova građa, a u niziji je kuća delom mogla biti drvena, a delom od nepečene cigle ćerpiča, lepljena blatom, a zatim krečena. Ovakav tip seoske kuće okružen je drugim građevinama koje čine organizam srpske seoske zadruge. To su vajati, kao manje jedinice – stanovi za članove zadruge, gostinska soba, letnji stan, podrumi koji su u pojedinim regijama, kao što je to slučaj u negotinskom kraju, građeni u vinogradima ili voćnjacima. Rajačke i rogljevske vinske pimnice, ili pivnice, kojih ima gotovo trista, građene od poznog XVIII veka pa sve do Drugog svetskog rata, izuzetan su primer vinogradskih podruma. Reprezentativna zdanja narodnog graditeljstva sa svim objektima koji su činili naselje zapadnosrpske seoske zadruge mogu se danas videti u muzeju „Staro selo” u Sirogojnu.




Osim neimara, „gradile” su i zanatlije: drvodelje, kačari, kolari, korpari, čuturaši, grnčari, terzije, abadžije, opančari, kovači, kiridžije, rabadžije, lučari i krečari.




Moravske bondručare prepoznaju se po tremu s lukovima na podužnoj strani kuće, čardaku (na kom se leti može spavati), isturenom doksatu s odvojenim krovom „na svodovi”, ćeramidi i biber crepu, i narodnoj izreci 2Teško momku bez zanata i kući bez vajata".




Minijaturna crkva-brvnara u selu Kućani na južnim obroncima Zlatibora građena je bez temelja, od borovih talpi, s krovom od šindre, od kojih je jedna pokretna, da se crkva može provetriti. U njoj su danas dveri Simeona Lazovića iz 1780.




Kuće s dućanom i čardacima


Koncept osaćanke će se u gradovima, koji su dugo bili pod turskom vlašću, sudariti sa orijentalnom graditeljskom praksom. Urbani način života iziskuje kuću koja često sadrži i prostor za radionicu ili radnju, pa gradovima u XVIII i XIX veku dominiraju jednospratna zdanja sa erkerima i dućanom, radionicom ili kafanom u prizemlju. Gradske kuće podizane rukom narodnih graditelja složenije su celine s većim brojem prostorija. I bogatije i siromašnije imaju drvenu konstrukciju, s tim što su one sirotinjske najčešće od ćerpiča, oblepljene blatom i ilovačom, a zatim okrečene. Kuće bogatijih građana imaju često drvene doksate i čardake. Njihova prizemlja su od lako obradivog kamena peščara, a vrata, prozori, drveno stepenište i grede dekorisani duborezom i šarolikim intarzijama od sedefa i različitog drveta karakterističnih za orijentalnu, islamsku umetnost. Gotovo po pravilu imaju divanhanu, jednu vrstu centralno pozicioniranog salona za prijem. One najraskošnije okružene su vrtom, imaju kupatilo, pomoćne zgrade za konje i kola. Izuzetni primeri gradskih kuća balkansko-orijentalnog tipa su, pored onih u prizrenskoj četvrti Potkaljaj ili staroj čaršiji u Peći, gospodar Jovanov konak u Čačku, kuća Bore Dimitrijevića u Leskovcu, Jokanovića kuća u Užicu, Pašin konak u Vranju, Amidžina kuća u Kragujevcu, dom Hrista Jovanovića u Pirotu, Manakova kuća i zgrada Liceja u Beogradu (Vukov i Dositejev muzej), kafana "Kod belog medveda" u Zemunu i mnoge druge.

Iako je uticaj zapadnoevropskih stilova zauvek prognao orijentalni način gradnje iz Srbije, zanimljivo je da se varijacije osaćanske brvnare i pojedinih elemenata balkanskog stila, kakvi su otvoreni tremovi i dimnjaci s kapićima, sve češće javljaju kao inspiracija savremenih arhitekata u potrazi za stilom moderne srpske kuće za odmor.



















Selamluk (muška zgrada) Pašinih konaka u Vranju, podignut 1765, reprezentativan je primer stare balkanske gradske kuće, simetrične, sa isturenom strehom, centralnim holom, odžaklijama i bogato ukrašenim tavanicama.




Tamara Ognjević

Tekst preuzet sa http://www.svevlad.org.rs/