Vodenice su u Srbiji nekada bile sastavni deo pejzaža i seoske arhitekture. Većina njih se nalaze u autentičnom, prirodnom ambijentu, pored potoka, manjih reka, gotovo uvek okružene veoma lepom bujnom prirodom. U vodenicama se mlelo žito i dobijalo brašno za hleb, koji je bio glavni artikal i hrana za narod. Osim proizvodne namene, vodenice se bile značajna mesta, gde su se sastajali meštani, radi važnih dogovora i donošenja isto tako važnih odluka. Kao takve one su imale širi društveni značaj. O tome svedoči popis vodenica i obradivog zemljišta u Srbiji iz 1867. godine kada je zabeleženo čak 7125 vodenica. Interesantno je, da je najviše vodenica bilo u užičkom kraju, više od 1000, dok je najmanje sagrađeno u okolini Jagodine.


Da li zbog mesta na kojima su podizane, uvek izdvojenim od naselja i često nepristupačnim, ili njene povezanosti sa vodom, koja kod čoveka izaziva iskonski strah, vodenice su oduvek bile obavijene velom tajnovitosti. O njima su u narodu ispredane najrazličitije priče kao mestima koja zaposedaju vile i "nečastive sile". Kao takve bile su inspracija za najpoznatije srpske stvaraoce. Jednu od najlepših priča koja se odnosi na vodenice "Posle devedeset dana" napisao je pripovedač Milovan Glišić, u kojoj se pominje vampir Sava Savanović, a o tim zanimljivim građevinama pisali su i Ivo Andrić, Branko Ćopić, Dobrica Erić i drugi poznati srpski pisci.

















Tajnovitost mesta na kojima su podignute vodenice, istraživači narodnih običaja i tradicije dovode u vezu sa vodom, koja je vekovima kod ljudi izazivala divljenje, ali i strah i podozrenje. Voda je povezivana sa različitim mitskim bićima koja su mogla bitno da utiču na život ljudi, a izvori su tumačeni kao mesta koja putem vode povezuju tajanstveni svet, "sa one strane", sa realnim svetom. Tako je u vezi sa vodenicama od samog početka, stvoren jedan, gotovo zaseban paralelni svet. S jedne strane onaj realan, u kome vodenica ima izuzetno značajnu praktičnu ulogu, jer se na njoj melje žito, osnovna životna namirnica, a s druge strane, prema pričama koje žive u narodu i njihovom verovanju, vodenice su bile mesta koja su zaposedala demonska bića.



Vrlo je zanimljiva različitost verovanja u vezi sa izuzetnim moćima koje krase mesta na kojima se podižu vodenice. Tako se, na primer, verovalo da pogača napravljena od brašna, samlevenog u vodenici, koja se nalevo okreće i vode u kojoj su odstojale lekovite trave, može da pomogne u lečenju od nekih bolesti. Takođe se verovalo da se mnogi ljubavni problemi mogu rešiti upravo u vodenicama, gde su se obavljale određene magijske radnje. U tom slučaju veliku ulogu je imala "omaja", voda koja prska sa vodeničnog vitla. Po narodnom verovanju "omaja" je mogla pomoći nerotkinjama da dobiju porod, ali i u drugim situacijama.


Verovanja u misterioznost vodenica ostala su do današnjeg dana, iako je ih je u Srbiji, nažalost, sve manje. Na nestajanje vodenica sigurno je imalo uticaja i verovanje ljudi da su one sastajalište demona, vampira i vila, pa se vrlo brzo mogla napraviti neka intriga u vezi sa njima. Zanimljivo je, da danas, kada pitate nekog od starih vodeničara da li veruje u priče o nečastivim silama uglavnom ostaju rezervisani, ali isto tako retko ćete naići na vodeničara koji je prespavao u svojoj vodenici. Međutim, najveći razlog za propadanje vodenica je sve češće napuštanje sela, nakon Drugog svetskog rata, kao i uvođenje savremenog načina života kod seljana, koji su sve više kupovali gotov hleb u pekarama, pa im nisu bile potrebne velike zalihe brašna.


Danas u Srbiji, pojedini domaćini, s vremena na vreme, obnove poneku vodenicu. Tako je u selu Mala reka kod Krupnja, u jednom mističnom ambijentu, u klisuri, obnovljena vodenica-potočara. Selo Štitkovo u Rađevini, u zapadnoj Srbiji, takođe je poznato po trima vodenicama, koje rade kao nekada. A u okolini Sevojna, u zlatiborskom kraju, nadaleko se pročula vodenica Bojaniža, gde i putnici namernici mogu da kupe brašno mleveno na potočari.






















O važnosti obnavljanja vodenica govorio je i slikar Milutin Dedić, koji smatra da su one blago materijalne srpske kulture. U knjizi "Vodenica božija i đavolja" on je između ostalog napisao da je, slikajući vodenice i pišući o njima, želeo da odgovori na pitanje šta je to što je čovek stvorio da mu služi, a da nije ugrozilo njegovu životnu okolinu. To je vodenica, smatra Dedić, koja predstavlja gotovo savršen izum. Građena je od drveta i kamena, koristi vodu kao energiju i mogla bi da egzistira još 2000 godina, ako bi čovek imao pravilan odnos prema njoj.






Tekst preuzet sa http://www.glassrbije.org/